Kategori: Global politikk

Russland sluttar ingenstad

Tore NedrebøKommenter innlegget
  • President Putin og hans propagandamaskin har lukkast med å gjennomsyra den russiske offentlegheita med ei kjensle av å vera krenka og trakka på av Vesten.
  • Putin ønskjer – og har i stor grad oppnådd – å innstilla det russiske samfunnet på «evig krig» mot Vesten.
  • Sentralt i propagandaen står førestillinga om eit russisk rike utan grenser. Putin vil bit for bit gjenreisa Sovjetsamveldets innverknadssfære i Sentral- og Aust-Europa, inkludert i Aust-Tyskland. Erobringa av Ukraina er berre første steg før den «ordentlege» krigen byrjar.
  •  Men Putin er dømd til å tapa. Umedvite ønskjer han faktisk nettopp det. Spørsmålet er kor mange som vil døy før det skjer.
  • Sjølv om harme er hovudkjensla i det russiske samfunnet nå og frykt regimets maktgrunnlag, vil russarane før eller seinare innsjå at dei er på blindspor. Derfor må dei få håp om at ei annleis og betre framtid er mogleg.

Dette hevdar den russiske sosiologen og statsvitaren Grigorij Judin i eit intervju han nyleg gav spesialkorrespondent Margarita Ljutova frå den russiske, uavhengige nettstaden Meduza. Judin har eit imponerande rulleblad og spesielt god innsikt i russisk offentleg opinion. Han var ein av svært få russiske ekspertar som i februar 2022 meinte at ein russisk fullskalainvasjon av Ukraina var uunngåeleg. I ein artikkel publisert berre to dagar før invasjonen, spådde Judin at ein storkrig ville koma i nær framtid, at russarane ville følgja Kreml i å leggja skulda på Vesten, og at sanksjonar ikkje ville stoppa Putin.

Eg synest intervjuet er så interessant og viktig at eg har fått omsett den engelske versjonen til norsk. (Eg brukte to nett-omsetjarar, først frå engelsk til bokmål, så frå bokmål til nynorsk, og har til slutt etter fattig evne prøvd å betra litt på resultatet.) Heile intervjuet vart offentleggjort på russisk her, mens ein forkorta versjon på engelsk ved Emily Laskin ligg her.

Her er intervjuet i norsk versjon:

Det er ei utbreidd oppfatning av dagens russiske politikk at for Putin er krig er ein endelaus prosess, og Putin sjølv såg ut til å stadfesta ideen i den nylege talen sin til føderalforsamlinga: Han sa ingenting om korleis Russland vil vinna og kva som vil skje etter det. Trur du at Putins plan verkeleg er evig krig?

Ja, sjølvsagt, krigen er no for alltid. Den har ingen mål som kan oppnåast og føra til slutten. Det held ganske enkelt fram fordi [i Putins fantasi] er dei fiendar og dei vil drepa oss, og me vil drepa dei. For Putin er det ein eksistensiell samanstøyt med ein fiende som ønskjer å øydeleggja han.

Det bør ikkje vera nokon illusjonar: Så lenge Putin er i Kreml, vil krigen ikkje ta slutt. Det vil berre utvida seg. Storleiken på den russiske hæren aukar raskt, økonomien reorienterer seg mot våpen, og utdanning blir til eit propagandaverktøy og krigsførebuing. Dei førebur landet på ein lang og vanskeleg krig.

Og då er det openbert uråd for Putin å vinna?

Det er heilt uråd. Ingen har sett noko mål [for krigen] eller gitt nokon definisjon av siger.

Så kan me vurdera poenget som bevaring av Vladimir Putins autoritet?

Dei er nesten det same. Han tenkjer på si regjeringstid som ein konstant krig. Putin og menneska rundt han har lenge fortalt oss at det føregår ein krig mot oss. Nokre har vendt det dauve øyret til, men dei (Putin & Co.) meiner seriøst at dei har vore i krig lenge. Det er berre at no har denne krigen gått inn i ein så aggressiv fase at det ikkje synest å vera nokon veg ut av han. Krig i seg sjølv er normalt i verdsbiletet deira. Slutt å tru at fred er den naturlege tilstanden, og du vil sjå verda gjennom deira auge. Som guvernøren i Khanty-Mansi [Natalja Komarova] sa: «Krig er ein venn.»

22. februar 2022 publiserte du ein artikkel på openDemocracy, der du skildra ein komande storkrig og Putins avvisande haldning til sanksjonane som vestlege land innførte som svar. I andre halvdel av artikkelen argumenterte du for at «krigen med Ukraina vil vera den mest meiningslause av alle krigane i historia vår». Trur du det russiske samfunnet har byrja å innsjå dette i løpet av det siste året?

Nei, etter mitt syn har det ikkje gjort det. Det var klart for mange, mange menneske heilt frå byrjinga, men sidan har den kategorien knapt vakse. I Russland i dag finn du denne mektige kjensla, og det er eit av dei sjeldne tilfella når Vladimir Putin får kontakt med ein stor del av samfunnet. Det er langt frå alle som deler dei ville teoriane hans, men han får kontakt med menneske.

Endå viktigare, han produserer denne kjensla sjølv. Og den kjensla er harme – monstrøs, endelaus harme. Ingenting kan mildna denne harmen. Det er uråd å førestilla seg kva som kan kompensera for det. Det tillèt ikkje folk å tenkja på å etablera noka form for produktive forhold med andre land.

Du veit, det er som eit lite barn som blir djupt fornærma og så skadar dei rundt seg. Skaden blir større og større, og på eit tidspunkt byrjar han for alvor å øydeleggja livet til andre, så vel som barnets eige. Men barnet tenkjer ikkje på det; han tenkjer ikkje på at han på ein eller annan måte treng å byggja relasjonar.

Eg trur at kjensla av harme, som har fløymt over den siste tida i Russland, blir støtta på eit veldig høgt nivå, og me har enno ikkje nådd det punktet der nokon kanskje innser at me [russarar] har normale, legitime interesser, og me treng å nå dei ved å byggja relasjonar med andre land på rett måte.

Det er eit godt ordtak i Russland: «Vatn blir bore på skuldrane til dei fornærma,» [som omtrent betyr at nag er ei tung byrde]. På eit tidspunkt vil me forstå at denne harmen verkar mot oss, at me skader oss sjølv på grunn av han. Men akkurat no ønskjer for mange av oss å vera krenka.

Kven mislikar Vladimir Putin og det russiske samfunnet? Heile verda? Vesten? USA?

[Dei mislikar] ein verdsorden som verkar urettferdig, og følgjeleg den som tek ansvar for å vera «overlegen» i denne verdsordenen, altså USA.

Eg hugsar alltid noko Putin sa i midten av 2021. Han sa, heilt uprovosert, at det ikkje finst noka lykke i livet. Det er ei sterk utsegn for ein politisk leiar, som sjølvsagt ikkje treng å bringa menneske inn i himmelen, men som i teorien burde gjera liva deira betre.

Men det er som om han seier: «Det finst inga lykke i livet. Verda er ein dårleg, urettferdig, vanskeleg stad, der den einaste måten å eksistera på er å kjempa konstant, kjempa og, i siste instans, drepa.»

Harme mot omverda er djupt forankra i Russland, og ho blir projisert til USA, som verkar ansvarleg for verda. På eit tidspunkt tok USA verkeleg ansvar for verda – ikkje heilt vellykka. Og me ser at harmen eg snakkar om definitivt ikkje berre er i Russland (der han sjølvsagt eksisterer i ein katastrofal, forferdeleg form).

Ein stor del av verda har velgrunna klager over den noverande verdsordenen, og mot USA, som tok ansvar, vart ein hegemon og har drege nytte av verdsordenen på mange måtar. Me ser at delar av verda som er oppslukt av denne harmen er meir forståingsfulle overfor Vladimir Putin.

Eg vil ikkje seia at denne forståinga blir til støtte, rett og slett fordi Putin ikkje tilbyr noko [til verda]. Putin ønskjer å gjera dei same tinga som han kritiserer USA for. Så det er vanskeleg å støtta han, men mange ønskjer å vera med i harmen.

Er harme forankra i det russiske samfunnet frå før Putin, på nittitalet? Eller har han vorte dyrka under Putin?

Det finst nokre grunnar til harme [i det russiske samfunnet]. Det er relatert til den belærande rolla som USA og nokre delar av Vest-Europa tok på seg. Ideologisk sett vart [den rolla] uttrykt som moderniseringsteori, som sa at det er utvikla land og utviklingsland, og dei utvikla landa – vennleg og støttande – vil læra utviklingslanda: «Gutar, de burde gjera slik og slik.” Generelt sett er det ingen som likar å bli belærte. Spesielt eit stort land som har ei fortid som imperium.

Faktisk var situasjonen som utvikla seg på 1990-talet mykje meir komplisert. [Etter samanbrotet av Sovjetunionen] vart Russland invitert til å bli med i ei rekkje viktige internasjonale klubbar, og Russland påverka avgjerder om viktige globale spørsmål. Men den belærande tonen [i forhold til Russland] var der. Det var eit resultat av ein djup ideologisk feil: Etter kollapsen av det sosialistiske prosjektet, verka det [for mange] som om det berre fanst éin rett veg, den berømte «slutten i historia». Så det var føresetnader for harme, men det var også føresetnader for andre kjensler.

Det var [også] mange konkurrerande narrativ [om tydinga av Sovjetunionens samanbrot for innbyggjarane]. Ein meinte at det var ein folkerevolusjon, ein strålande augneblink i russisk historie og andre nasjonars historie, fordi dei klarte å ta kontroll over eit hatefullt, tyrannisk regime. Den oppfatninga fører sjølvsagt ikkje til harme.

Men Putin valde harme. Delvis, sannsynlegvis, på grunn av hans eigne personlege eigenskapar. Og harme er smittsamt. Det er ei nyttig kjensle: du kjenner for det første alltid at du har rett, og for det andre at du ufortent er trakka på.

Du har sagt meir enn ein gong at Putin ikkje vil stoppa i Ukraina. Kva forventar du eigentleg? Moldova, dei baltiske statane, ein sjølvdestruktiv krig med USA?

Verdsbiletet hans ser ingen grenser. Denne formelen har praktisk talt vorte ei offisiell linje: Russland sluttar ingenstad. Dette er standarddefinisjonen av eit imperium fordi eit imperium ikkje anerkjenner nokon grenser.

Eg vil minna alle om [Putins] ultimatum [til USA og NATO] i desember 2021 – det er krystallklart, det står i klartekst at heile Aust-Europa er Vladimir Putins innverknadssfære. Korleis det skal løysast, anten det betyr eit formelt tap av suverenitet eller ikkje, er uviktig. Og denne sona inkluderer utan tvil Aust-Tyskland, berre fordi Putin har personlege minne derfrå. Det er veldig vanskeleg for meg å førestilla meg at han verkeleg tenkjer på det territoriet som ikkje hans. Putin har definitivt til hensikt å oppretta Warszawapakta igjen [dei tidlegare austblokklanda under sovjetisk innverknad].

Eg høyrer ofte: «Det er irrasjonelt. Det er meiningslaust. Det er uråd at dette kan skje!» For ikkje lenge sidan sa folk akkurat det same om Ukraina. Dei sa det same endå meir nyleg om Moldova, og no høyrer me at leiinga i Moldova, Ukraina og USA meiner at Moldova er i alvorleg fare. Me har alt sett at Moldova var med i planane for den noverande militæroperasjonen; det har berre ikkje komme dit enno.

Russlands generelle strategi er noko sånt som dette: la oss bita av ein bit, så vil den biten bli anerkjend som legitim, og i neste fase, på grunnlag av den anerkjenninga, kan me ta noko anna.

[I logikken i denne strategien] vil me bita av, omtrent, austlege Ukraina, ved hjelp av ei slags våpenkvile. Snart vil me byrja å høyra stemmer frå Europa som seier: «Vel, det var trass alt deira land. Alle var samde, det er greitt.» Vel, vent litt. Viss det er «deira» land – russisk land – fordi folk der snakkar russisk, kva med austre delen av Estland? Du kan kanskje seia, «Men Estland er i NATO!» Men vil Nato kjempa for Estland? Putin er heilt sikker på at viss artikkel 5 i den nordatlantiske traktaten [artikkelen som sikrar kollektivt forsvar] blir testa i rette augneblinken, vil NATO falla frå kvarandre.

For å vera tydeleg ser eg ikkje det eg snakkar om som den mest sannsynlege moglegheita. Eg skildrar Putins strategi, men Putin styrer ikkje verda. Han får så mykje han har lov til å få. Men eit slikt scenario er ikkje uråd å tenkja seg.

Det er lett å meina at Putin og teamet hans hadde slike synspunkt på til dømes 24. februar 2022. Men eit år har gått, og Vesten har ikkje kollapsa og gir faktisk Ukraina stor støtte. Kan hendingane i år, inkludert resultata av den russiske militærkampanjen, ha påverka oppfatningane du nettopp skildra?

Dei både kunne og gjorde avgjort det. Heile året har [Putin] hevda at Vestens støtte til Ukraina tydeleg viser at (Ukraina) er ein nøkkelregion og [Vesten] planla eit angrep på han nettopp derfrå. Bortsett frå det, er det [etter Putins syn] bra at problema viste seg i år, før den verkelege krigen, som russisk leiing reknar som uunngåeleg. Det ville vore mykje verre [i deira auger] å ta ein slik hær inn i ein [framtidig] storkrig. Så alt som skjer styrkjer Putin, i hans eigne auge.

Dei har førebudd denne krigen i mange år. Det ville vore rart om dei gjekk inn i det med berre éin plan. [Putins logikk er slik:] «Ja, alt gjekk ikkje perfekt – ikkje noko problem, me held fram. Me er budde på å spilla så mykje blod som nødvendig på dette, og det er ikkje dei.»

Eg seier ikkje at ein slik taktikk vil vera vellykka. Faktisk trur eg at Putins logikk dømmer han til nederlag, og at han umedvite ønskjer å tapa. Spørsmålet er kor mange som vil døy før det skjer. Men viss me vil komma med spådommar, må me forstå logikken som [maktpersonar i Russland] opererer under.

Trur du noko kan få Putin til å tvila på sine eigne oppfatningar om verda?

Nei, ingenting.

Då me diskuterte temaet for denne samtalen før intervjuet, viste du til den noverande tilstanden i det russiske samfunnet, atomiseringa og blokkeringa av kollektive handlingar, og kommenterte at ein samtale som denne faktisk kan styrkja kjensla av innlært hjelpeløyse, noko du ikkje ønskjer å gjera. Finst det måtar å snakka med samfunnet på som ikkje gir næring til denne kjensla av hjelpeløyse?

Viss hovudkjensla i Russland er harme, så er den viktigaste påverknaden, som alt er bygd på no, frykt. Det er eksistensiell frykt – frykt for ein spesifikk persons vreide, eller frykt for krig, eller ei abstrakt frykt for kaos.

Frykt blir slått ut av håp. Det er motsett effekt. Folk må få håp. Slik sett er dei absolutt forståelege, velgrunna skuldingane [mot folket i Russland] politisk kortsiktige. Igjen: dei er forståelege, velgrunna og legitime, men dei er politisk kortsynte.

Spørsmålet er korleis ein kan gi folk håp i denne situasjonen. Håp er knytt til ei påvising av at alt kan vera annleis, at Russland kan organiserast annleis. Sanninga er at inntil [russarane] innser at dei er i ein blindveg, er det ikkje mykje motivasjon til å lytta til slike ting, fordi dei er skumle. Det er knytt til ei utfordring til status quo. Og det er trugande nok til å overtyda folk om ikkje å bli involvert.

I Russland har alle normative diskursar vorte utsletta. Det har vore vanskeleg i veldig lang tid å spørja korleis samfunnet skal organiserast, korleis ein gjer det rettferdig, ærleg og godt. For nokre år sidan svarte respondentane [på ei sosiologisk undersøking eg gjorde]: «I Russland? Det er ingen utveg.» Dette er undertrykkinga av normativ diskurs, men det vil uunngåeleg vera eit behov for det når folk innser at dei er i ein blindveg. I denne situasjonen er det viktig at folk har håp.

Du har presentert diskursen som oftast høyrest om russisk kultur akkurat no: at den er imperialistisk, at han fødde og næra ein slavementalitet…

Eg trur at russisk kultur har eit stort imperialistisk element, og tida er inne for å handtera det. Samanbrotet av eit imperium er eit godt tidspunkt å gjera det på. Vil det utsletta russisk kultur? Nei. Det vil kanskje ikkje eingong utsletta verka til ein gitt forfattar. Kan du finna imperialistiske idear i ein gitt forfattars verk? Du kan, og du må. Kvifor må vi anten å avvisa fullstendig eller akseptera fullstendig? Du giftar deg ikkje med nokon og lovar vilkårslaus kjærleik.

Kultur utviklar seg gjennom å omarbeida seg sjølv, inkludert gjennom å kritisera seg sjølv. Men kritikken kan ikkje vera ei fullstendig avvising.

Kulturen i seg sjølv gir posisjonane ein kan kritisera den frå. Det er ikkje noko nedverdigande i dette; det er ikkje noko problem å finna [imperialistiske idear] i russisk kultur, isolera dei og undersøkja korleis dei er relaterte til andre element.

Kan du gi eit døme på ei oppskrift på visdom og håp frå russisk kultur?

Vel, den klassiske kritikaren av imperialismen i den politiske tankehistoria er Vladimir Lenin. Det var Lenin som snakka om «storrussisk sjåvinisme» i forhold til Ukraina, og han angreip imperialismen i andre land. I dag, på universitet over heile verda, byrjar studiet av imperialisme med Lenin.

Russland gav også global politisk teori høve til å tenkja utover staten: Mikhail Bakunin, Leo Tolstoj, Peter Kropotkin, og i nokre samanhengar også Lenin. Lista held fram. Russland har (derimot) ikkje gitt opphav til ein stor statssentralistisk tenkjar. Alle idear om sentralisering i Russland er importerte. Idear om fridom, gjensidig hjelp og verdigheit går i den andre retninga.

Kva synest du om skiljet mellom dei som har forlate Russland og dei som har vorte?

Det verkar for meg som om me alle, og landet vårt, er i trøbbel. Det ville vore bra om alle som no er utanfor Russland tenkte på korleis dei kan hjelpa dei som er i Russland. Og viss alle i Russland tenkte på korleis ein kan hjelpa dei som lid langt unna. Me kjem oss gjennom dette, men me kan berre koma oss gjennom det saman. Berre

Kva er nytt med Russlands invasjon av Ukraina?

Tore NedrebøÉin kommentar

Eg høyrde nettopp på siste Debatt i P2, der temaet var om vi går mot ein ny verdsorden. Programmet skriv seg inn i rekka av alarmistiske og til dels forvirra ordskifte om verda etter Russlands store invasjon av Ukraina (rett nok gjorde Halvor Tjønn som vanleg ein solid figur). Det er akkurat som om alt var i orden før, men nå er det krise.

Slik er det sjølvsagt ikkje. Heile tida etter andre verdskrigen har vore prega av maktkamp mellom kaos- og kosmoskrefter (dvs. ordenskrefter). Også den såkalla kalde krigen vart i periodar og delar av verda varm, jamfør særleg Korea-krigen (1950-53) og Vietnam-krigen (1957-75), men også Sovjetunionens intervensjonar i DDR (1953), Ungarn (1956), Tsjekkoslovakia (1968) og Afghanistan (1979-89).

I ein kort periode etter berlinmurens fall kunne det sjå ut som om liberale kosmoskrefter fekk eit avgjerande overtak. Men det varte ikkje lenge (fram til ca. 1995). Kina hadde for lengst vakse fram som ei revisjonistisk, ekspansjonistisk og illiberal stormakt. USSRs rettsetterfølgjar Russland fall raskt tilbake i same rolle, intervenerte i dei suverene statane Georgia (2008) og Ukraina (2014, 2022) og blanda seg på nytt inn i konfliktar langt utanfor eigne grenser, ikkje minst i Syria.

Diverse andre større og mindre makter held elles fram ein gammaldags maktkamp og i nokre tilfelle fordekt krig med andre land (type Iran mot Saudi-Arabia i Jemen). Internasjonale organisasjonar, framfor alt FN, får gjort lite med det fordi revisjonistiske einskildland har vetomakt.

Så kva er nytt nå? Det er at Russland har gått til regelrett krig mot eit anna, suverent europeisk land. Altså at noko slikt skjer i Europa, som er den liberale verdsordenens opphav, nest viktigaste ankerfeste (etter USA) – og Noregs verdsdel. At maktforholdet mellom kaos- og kosmoskreftene samstundes er forskyvd til fordel for førstnemnde er ikkje noko nytt, men understrekar alvoret.   

Det er derfor ikkje overraskande at dei fleste land utanfor Europa stiller seg nokså likegyldige til Russlands invasjon av Ukraina. Dei er mest opptatt av kortsiktige nasjonale interesser, og ser som under den kalde krigen fordelar ved at fleire stormakter kappast om deira gunst. Men derfor er det også først og fremst opp til kosmoskreftene i Europa og USA å sørgja for at Ukraina kan slå tilbake det russiske invasjonsforsøket.

Om det går mot ei ny verdsordning er elles eit feil stilt spørsmål. Det som det står om, er om vi skal ha ei verdsordning eller ikkje. Ordet «ordning» føreset nemleg reglar som gjeld likt for alle, uavhengig av maktforhold. Alternativet til dette kosmos er kaos, der makt er rett.

Om Russland får kontroll over Ukraina trur eg ikkje nødvendigvis at Noreg og andre Nato-land er neste mål. Men ei normativ grense, ikkje berre ei fysisk, vil vera overskriden. Dermed blir terskelen for andre overgrep mot folkeretten lågare. Vi får ei meir uroleg og uføreseieleg verd, ei verd som er mindre i stand til å møta felles utfordringar i fellesskap. Dei svakaste taper.

Om Russland derimot møter veggen, kan vi i beste fall få ein kjedereaksjon som styrkar verdsordenen, demokratiet og andre liberale, humanistiske verdiar, så vel som vernet om dei svakaste i heile verda.

Det er dette det dreiar seg om. I tillegg til om ukrainaranes fridom.

Bernt Hagtvet og freden i Westfalen

Tore NedrebøKommenter innlegget

Bernt Hagtvet ønskjer i Dag og Tid 22.-26. april «velkomen til den vedunderlege nye verdssorden» som Russland og Kina fremjar. I ingressen spør han: «Er dette framtida? Diktaturlanda slår seg saman, Orwells framtidsdystopi slår til, og freden i Westfalen i 1648 er vår eiga framtid».  Eg har ingen problem med Hagtvets åtvaring mot verda Putin og Xi drøymer om. Det er hans omtale av freden i Westfalen i denne samanheng eg synest er underleg.

Måleri av Gerard ter Borch – Geheugen van Nederland : Home : Info : Pic, Offentlig eiendom, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=337672

Hagtvet utdjupar: «Vi anar konturane av ein restitusjon av grunndraget ved freden i Westfalen etter religionskrigane i 1648: nasjonal innestenging. Då vart det slutt på innblanding frå andre nasjonar i kva styresmaktene gjorde med folket sitt. Statane vart lukka einingar i eit system av skiftande alliansar utan noko normverk til regulering av framferd, og altså utan menneskerettslege krav til staten».

Offisielt går Russland med støtte frå Kina og ein del andre land inn for ein «multipolar, rettferdig og demokratisk verdsorden», som utanriksminister Lavrov uttrykte det i møte med sin kinesiske motpart i Beijing 30. mars i år. Det er uklart kva dette betyr, anna enn at det må vera ei meir illiberal verd som ikkje er dominert av Vesten og der Russland og Kina har langt meir makt enn i dag. Det er tydelegvis også ei verd der stormakter som Russland og Kina har rett til innverknadssfærar rundt seg, det vil seia kan setja grenser for suvereniteten til det russarane kallar «det nære utland».

Men det var ikkje dette freden i Westfalen handla om. Den tradisjonelle oppfatninga, som Hagtvet uttrykker, er at Westfalen-traktatane knesette nettopp prinsippet om territorial suverenitet og ikkje-innblanding i Europa. Russlands invasjon av det suverene landet Ukraina er stikk i strid med dette.

Men i seinare år har historikarar revidert si oppfatning av Münster- og Osnabrück-avtalane. Dei peikar på at freden primært innebar endringar i konfesjonelle og konstitusjonelle forhold i Det heilage romerske (tyske) riket og ikkje hadde den tydinga for suverenitetsprinsippet som mange har meint.  

Konfesjonen i dei einskilde rikslanda vart låst til stoda 1. januar 1624, kalvinistar fekk same rettar som lutheranar, minoritetar fekk rett til å praktisera sin konfesjon dersom dei hadde gjort det i 1624, og alle konfesjonelle stridsspørsmål skulle løysast gjennom forhandling i Riksdagen, ikkje krig.

Landfyrstane og stendene fekk styrka si stilling i høve til keisaren, men (i motsetnad til den tradisjonelle oppfatninga) ikkje i den grad at rikslanda vart suverene, keisaren ein rein symbolfigur og Riket handlingslamma. Freden i Westfalen gjorde det tvert om mogleg for keisarmakta å styrka seg i komande år. I tillegg stadfesta freden at Sveits og Nederland var uavhengige statar.

Freden i Westfalen skapte langvarig fred og stabilitet i Sentral-Europa og var eit viktig steg på vegen (men ikkje meir) mot eit sekulært europeisk system av suverene statar basert på religiøs toleranse, ikkje-innblanding og maktbalanse. Traktatane medverka såleis til å utvikla både folkerett og menneskerettar.   

Utgangspunktet for religionskrigane var elles som kjent at kyrkjereformatorar som Luther og Calvin ikkje lenger ville godta paven som kristenheitas øvste religiøse styresmakt. Fredsordninga galdt såleis ikkje «innblanding frå andre nasjonar i kva styresmaktene gjorde med folket sitt» (mi utheving), og kom dessutan til å setja grenser for pavens makt berre i protestantiske delar av det tyske riket.

Denne artikkelen stod på trykk i Dag og Tid 6.-12. mai 2022.

Ukraina-krigens best tenkelege utfall

Tore NedrebøÉin kommentar

Mange uroar seg over framtida etter Russlands krig mot Ukraina. Utfallet kan bli verkeleg ille. Samstundes kan det vera nyttig å tenka på  eit «best case scenario». Det kan tena som målsetting for kva utfall som på sikt vil vera det beste, ikkje berre for Ukraina og Russland, men også for oss i Vesten.

Av Kyivcity.gov.ua, CC BY 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=115567933

Slik krigen går nå, verkar dessutan utsiktene for eit slikt scenario langt lysare enn vi først kunne drøyma om. Det går faktisk i dag an å tenka at krigen vil føra til noko som vil få dei hardt prøva, men ufatteleg modige ukrainarane til å framstå som endå større heltar enn dei alt gjer.

Det overordna målet må vera at Russland skal bli eit «normalt» europeisk land. Det inneber eit demokratisk og liberalt Russland som samarbeider og integrerer, ikkje konkurrerer, med resten av Europa, inkludert Ukraina. Dette vil leggja til rette for fred, stabilitet og velstandsutvikling ikkje berre i Europa, men i store delar av Eurasia. Eit slikt Russland kan etter kvart bli medlem av EU. Utan Russlands undergravande verksemd kan også resten av verda blir meir fredeleg og føreseieleg. Krigen kan i så fall enda med å styrka, ikkje svekka, den liberale, regelstyrte verdsordenen.

For å oppnå dette langsiktige målet, bør følgjande skje på kortare sikt:

  • Russland taper eintydig krigen og står igjen med lite eller ingenting av dei ukrainske landområda dei har okkupert sidan 2014.
  • Dette blir eit så stort prestisjenederlag for Russland at president Putin blir tvinga til å gå av eller trekker seg frivillig. Putin kan til og med bli utlevert til Den internasjonale straffedomstolen i Haag. Det fortener både han og krinsen rundt han.
  • Sanninga om krigen og den reelle stoda i Russland går opp for tilstrekkeleg mange russarar til at det kleptokratiske og totalitære KGB-regimet Putin har bygd opp knekk saman. Det skjer ein demokratisk revolusjon, og russarane søkjer etter ein ny, sterk leiar, men med demokratisk sinnelag.
  • Dette fører Aleksej Navalnyj frå fengselet til Kreml, fordi han står for det rette, er kjent og karismatisk, har integritet og veit kva han vil. Navalnyj uttrykte tidleg i si offentlege karriere tradisjonelt russisk-nasjonalistiske synspunkt, men har tatt sterkt avstand frå invasjonen av Ukraina og innser tydelegvis nå at vestvending, demokratisering og liberalisering er einaste vegen å gå for Russland.
  • Dermed skjønar Navalnyj vonleg også at Russland må ta eit omfattande oppgjer med si stormaktsnasjonalistiske fortid. Dette for å utbreia ein offentleg aksept av at Russland verken er, bør vera eller kan bli ei supermakt igjen. Men det kan vera ei stormakt i Europa, på linje med Tyskland, Frankrike og Storbritannia.

Kva som bør skje med Nato i eit slikt scenario, er ope. Dersom vi får tilstrekkeleg grunn til å tru at eit reformert Russland gravlegg sitt tradisjonelle fiendebilde av Vesten, ikkje lenger utgjer noko trugsmål mot oss og helst samarbeider om å fremja fred, stabilitet og liberale verdiar i verda, kan Nato leggast ned eller omgjerast, med Russland som medlem, til ein forsvarsallianse mot Kina. Prøvesteinen på dette vil vera ei omfattande nedbygging av russisk militær slagkraft, og ikkje minst av atomvåpna.

Ein stor risikofaktor i dette scenarioet er kva som vil skje med Den russiske føderasjonen. Truleg vil tidlegare erobra og koloniserte delar av landet ønskja å bryta ut, slik som Tsjetsjenia gjorde i 1991. Jeltsins og Putins krigar der medverka etter kvart sterkt til å føra Russland tilbake på eit autoritært spor.

Å unngå at det skjer igjen vil vera kanskje den største utfordringa for eit demokratisk og liberalt Russland. Det er også derfor at det vil vera så viktig med eit ordentleg oppgjer med Russlands imperialistiske fortid. Oppsida ved dette er at ei eventuell avskaling kan gjera det lettare for Russland å bli ein «normal» nasjonalstat med ein moderne, nasjonal-liberal identitet.

På den andre sida vil ei klok, føderalistisk linje frå Moskva kanskje kunna redda det meste av Den russiske føderasjonen. I alle fall vil vidareføring av det nåverande russiske territoriet mest mogleg intakt truleg vera det som vil skapa minst uro og som vi i Vesten vil vera best tente med. Men Russland må ikkje og kan ikkje haldast samla med makt. Så pass bør russarane ha lært etter denne krigen.

Uansett er det viktigaste akkurat nå å hjelpa Ukraina med klart og tydeleg å slå tilbake Russland. Det er den avgjerande føresetnaden for at krigen trass alt kan føra til noko godt. Kanskje til og med det best tenkelege utfall.

Denne artikkelen vart først publisert i Aftenposten 9. mai 2022.

Den gode bistandsviljen

Tore NedrebøKommenter innlegget

Frå "Den gode viljen". Foto: NRK
Foto: NRK

NRK-dokumentaren «Den gode viljen» har skapt ny bistandsdebatt i Noreg. Med rette og på ein god måte, synest eg. Serien er nyansert og balansert, og får fint fram dei dilemma bistand til utvikling frå rike til fattige land medfører. Nyleg avslutta eg ein jobb i UD der eg i tre år arbeidde til dagleg med desse problemstillingane. Desssutan hadde eg nærkontakt med realitetane på mottakarsida i mine fire år (2005-2009) som ambassadør til Nigeria, Benin, Togo og Ghana.

Min konklusjon når det gjeld bistand etter desse sju åra er kort oppsummert følgjande:

Eg trur bistand i eit langt tidsperspektiv har overvegande positive effektar. Sunn fornuft tilseier at det er fleire vellukka enn mislukka prosjekt. Dessutan er det så vidt eg har oppfatta flest empiriske studiar som tydar på at bistand gir høgare økonomisk vekst i mottakarlanda. Men dette varierer sjølvsagt etter kor store land det er snakk om, kva slags andre inntekter dei har, kor mykje konflikt det er i landet, kva styresett det er, og så vidare.

På eit meir overordna nivå meiner eg også bistand og utviklingssamarbeid medverkar til læring og diffusjon av modernitetens «beste praksis», og dermed til materiell framgang og global integrasjon. Det er det som gjer det relevant å skriva om dette i ein historisk orientert blogg om Europa og europeisk kultur. Men så ser vi også ein islamistisk reaksjon som protesterer nettopp mot denne moderniteten, som føreset Vesten som ein universalmodell. Det skal eg koma tilbake til i eit anna innlegg.

Men bistand har også mange problematiske sider, spesielt at han lett skapar feil incentivstruktur dersom han blir for dominerande. Transaksjonskostnadane er svært høge. Dessutan er store politiske og økonomiske ulikskapar eit alvorleg dilemma – det er eit faktum at i mange (dei fleste?) utviklingsland bryr makthavarane og dei rike seg mindre om dei makteslause og fattige enn vi som gjevarar. Vår bistand kan i slike tilfelle ikkje berre undergrava demokratisk ansvarlegheit og dermed godt styresett, men også i realiteten utgjera ei subsidiering av korrupsjon. Makteliten stel landets eigne pengar som burde gått til fattigdomsbekjemping og vi steppar inn og gjer jobben deira. Dermed slepp kanskje makthavarane lettare unna enn om vi ikkje hadde gjort det. Men det er jo her «den gode viljen» kjem inn: har vi ikkje ei moralsk plikt til å hjelpa uskuldige offer uansett?

Men uavhengig av kor mange paradoks, dilemma og miserar bistand i praksis måtte føra med seg, slik «Den gode viljen» og mange andre einskildoppslag i media viser, har eg lita tru på at vi vil redusera bistanden monaleg. Vi ser det som eit moralsk imperativ å dela vår rikdom uansett effekt. Vi norske er dessutan for opptekne av vårt eige omdømme i verda til at vi vil la bistanden falla noko særleg under ein prosent av brutto nasjonalprodukt. Både vi og andre forventar at vi gir rikeleg bistand. Dermed gjer vi det. Okke som.

Så enkelt er det. Utfordringa er og blir å gjera det beste utav det.

Kina i Afrika: Nykolonialisme eller ny økonomisk verdsorden?

Tore NedrebøKommenter innlegget

Kinesisk byggeverksemd i Afrika

25. november heldt eg eit føredrag om temaet over for eit studentnettverk for Afrika på NTNU i Trondheim.  Under følgjer presentasjonen og talemanuset eg brukte. Les gjerne presentasjonen først.

Presentasjon: Tigers and Lions. Is Asia helping Africa take off economically?

  • Kinas engasjement i Afrika avspeglar den raske utviklinga i Kina sidan Maos død. Landet har hatt over ti prosent årleg økonomisk vekst dei siste tjue åra. Også India satsar i Afrika, men Kinas handel med og investeringar i Afrika er over dobbelt så stor som Indias, og veks raskare.
  • Kinas engasjement i Afrika veks langt raskare enn OECD-landas.  Dermed aukar Kinas innverknad på afrikansk politikk og økonomi både absolutt og relativt.
  • Samla sett er likevel Europas og USAs del av den totale bistanden til, handelen med og investeringane i Afrika framleis monaleg større enn både Kinas og andre nye aktørars. I alle fall som bistandsgjevar i vanleg forstand vil såkalla tradisjonelle aktørar under eitt også vera klart størst i overskodeleg framtid.
  • Det er grunn til å tru at utviklinga i Kinas og andre vekstøkonomiar har medverka monaleg til den økonomiske framgangen i Afrika dei siste åra.
  • Ein hovudgrunn til den afrikanske økonomiske veksten er auka asiatisk etterspørsel etter afrikanske råvarer og innanlandsk forbruk. Stigande råvareprisar fører til større eksportinntekter for mange afrikanske land. Men også investeringar og bistand frå nye aktørar medverkar til vekst i Afrika.
  • Kinas satsar breitt og langsiktig i Afrika. Beijing meiner Afrika har eit stort, unytta potensial på mange område som kinesiske investeringar, lån, teknisk ekspertise og forretningsmetodar kan vera med og utvikla til gjensidig fordel. Slagordet er ”vinn-vinn”.
  • Økonomiske interesser er den viktigaste drivkrafta bak den kinesiske satsinga i Afrika. Afrikas store førekomstar av strategiske råvarer, og spesielt olje, er særleg viktig.  Om lag ein tredel av Kinas oljeimport kjem frå Afrika, hovudsakeleg frå Angola, Nigeria og Sudan. Meir enn 80 prosent av koboltimporten kjem frå Afrika. Også afrikansk tømmer og krom er viktig for Kina.
  • Når det gjeld investeringar, er utbygging av fysisk infrastruktur (vegar, jernbane, hamner, flyplassar, telekommunikasjon, vasskraftverk, bygningar, idrettsstadia osv.) og tilrettelegging for næringsutvikling sentrale innsatsområde for Kina i Afrika. Men kinesarane fremjar i ein viss grad også arbeidsintensiv småindustri i Afrika, ikkje minst gjennom særskilte økonomiske frisoner oppretta etter kinesisk førebilete. I tillegg satsar kinesarar på produksjon av matvarer for eksport i Afrika.
  • Men Afrika er også politisk viktig for Kina. Delvis gjeld det å fremja eitt Kina-politikken, det vil seia å unngå at afrikanske land godkjenner Taiwan. Og delvis gjeld det å byggja ”sør-sør-solidaritet” med kinesiske interesser i internasjonale fora, til dømes i FN, WTO, G20 og i klimaforhandlingane.
  • Det kinesiske engasjementet blir i stor grad møtt med opne armar i Afrika. Afrikanske regjeringar er spesielt positive, men også mange vanlege afrikanarar set pris på Kina.
  • Men nokre stader, og spesielt i Zambia, har kinesisk verksemd blitt ei politisk stridssak. Kinesiske selskap er tungt inne i Zambia, og særleg i gruvedrift. Mange tilfelle av dårlege arbeidsvilkår og arbeidskonfliktar.
  • Som frivillige organisasjonar, media og forsking peikar på, er det lite tvil om at kinesarar framleis har vore involverte i tvilsam verksemd i Afrika, til dømes korrupsjon, ulovleg hogst, jakt og fiske. Når det gjeld krav til arbeidsmiljø, samfunnsansvar og miljøomsyn er det grunn til å tru at kinesisk praksis framleis ligg monaleg etter internasjonal standard. Kinesiske selskap følgjer ikkje vanlege internasjonale reglar for anbud, byggeleiing og generell kvalitetssikring. Eitt problem med dette er at konkurransen blir svekka, inkludert frå norske leverandørar. Kina er dessutan ein våpenleverandør til konfliktområde i Afrika, som Kongo (DRC), Zimbabwe og Sudan/Darfur.
  • Men vestlege aktørar er ofte blitt kritiserte for liknande forhold. Store delar av også vestleg støtte (bistand, lån, investeringar osv.) går til afrikanske land som ligg etter når det gjeld demokrati, menneskerettar, korrupsjon, miljø, arbeidsstandardar osv. USA og Europa eksporterer også våpen i stor stil til Afrika.
  • Trass i at kinesisk konkurranse til dels går ut over afrikansk produksjon, har vi også grunn å tru at kinesiske investeringar skaper arbeidsplassar for afrikanarar. Kinesiske (og indiske) firma produserer dessutan i større skala,  på fleire område og høgare i verdikjeda enn afrikanske bedrifter hittil har gjort. I tillegg medverkar kinesiske styresmakter som nemnt til større investeringar i fysisk infrastruktur enn før, noko som gir synlege resultat på bakken. Særleg utbygging av samferdsel er kritisk på eit kontinent med dårleg transportnett, spreidd busetjing og mange kystlause land. Det same gjeld satsing på kraftproduksjon.
  • Også med omsyn til kåra for demokrati, menneskerettar og godt styresett i Afrika skal ein vera varsam med å trekka for raske konklusjonar. Kina er slett ingen stor pådrivar for demokrati og menneskerettar, men det ser heller ikkje ut til at det veksande kinesiske engasjementet i Afrika fører til dårlegare styresett eller meir korrupsjon.
  • Når det gjeld opphoping av ny gjeld til Kina, har vi heller ikkje haldepunkt for å fastlå at kinesisk långjeving skaper ny afrikansk avhengigheit. Mykje av gjelda blir etter kvart avskriven.
  • Dessutan synest kinesiske styresmakter nå å koma kritikarar i møte på ein del område:
    • Ikkje minst er dei blitt meir opptekne av å motarbeida korrupsjon og av å ta miljø- og samfunnsansvar. Til dømes nyttar den kinesiske eksport- og importbanken (Exim Bank) nå europeiske konsulentselskap som finske Pöyry til å utarbeida miljøkonsekvensanalysar for mest alle sine prosjekt i Afrika.
    • Kina har underskrive Paris-erklæringa om bistandseffektivitet, og deltar i ei arbeidsgruppe om utviklingspolitikk med OECD/DAC.  Press frå øvste kinesiske hald kan ha vore utslagsgjevande for at Sudans regjering godtok ein AU/FN-fredsstyrke for Darfur i 2007. Noreg har nå ein god dialog med Kina om utviklinga i Sudan, der kinesiske selskap har investert tungt i oljeproduksjon. Kina har i aukande grad medverka til fredsoperasjonar i Afrika, og deltar også i den internasjonale marineinnsatsen mot sjørøveri utanfor Somalia.
  • Frå norsk side opprettheld vi nivået på engasjementet vårt i Afrika, og satsar til dels komplementært med Kina. Vårt samarbeid med afrikanske partnarar om godt styresett, demokrati, menneskerettar, helse, utdanning, kvinner og barn, miljø, klima og rein energi blir berre endå viktigare sett i lys av nye aktørars satsing på infrastruktur, næringsutvikling og handel.
  • Erik Solheim 26.08.2010: ”Jeg vet ikke hvor mange ganger jeg har hørt frivillige organisasjoner og andre uttrykke bekymring om Kina i Afrika. Er dette et problem? Det er snakk om land som helt frivillig utsetter seg for dette. Ja, Kina gjør mange ting utfra sin egeninteresse, men troverdigheten i forestillingen om at vi europeere kommer til Afrika med en bistand blottet for egeninteresser, er ikke videre stor. Etter min oppfatning er det Kina gjør i Afrika i all hovedsak bra. Det betyr ikke at vi ikke skal ha en dialog med kineserne og kritisere dem der vi er uenige.”
  • Oppsummering/konklusjon:
    • Langvarig økonomisk vekst i Afrika
    • Kina og andre utviklingsland bidrar. Reflekterer at ny økonomisk verdsorden utviklar seg.
    • Sårbar vekst i stor grad basert på råvarer og forbruk. Afrika er på veg, men har langt igjen. Treng breiare og djupare vekst, industrialisering, større produktivitet og fleire arbeidsplassar.
    • Framleis svært avhengige av utviklinga i verdsøkonomien, og nå spesielt av Kina (vis siste lysark).
    • Ny økonomisk krise i verda vil ramma både Kina og Afrika.

Untergang des Abendlandes avlyst

Tore NedrebøKommenter innlegget

Professor Huang Jing

Tittelen på Oswald Spenglers berømte bok frå 1918, Der Untergang des Abendlandes, blir stadig meir aktuell. Vesten er visst først nå er i ferd med å gå under  for alvor. Det er Kina og andre nye stormakter som held på å ta over, sjølvsagt. Til og med Afrika er på veg opp. USA stagnerer i indre strid og Europa/EU er i sjølvskulda krise. Men ein klok, kinesisk professor frå universitetet i Singapore (Lee Kuan Yew School of Public Policy), Huang Jing, var nyleg i Oslo og sette skapet på plass. Det er ikkje slik at Kina er i ferd med overta, sa han. Det som skjer, er at Kina strevar med å slutta seg til Vesten. For å utvikla seg vidare, må landet bli meir liberalt og demokratisk. Professor Jing deltok på konferansen Asia og vi, arrangert av Utanriksdepartementet og Norsk utanrikspolitisk institutt 28. oktober. Du kan sjå opptak av hans føredrag her.